Nasljeđe prošlosti – Sukob kao tradicija

Stoljetnu historiju muslimansko-zapadnih odnosa karakteriziraju vojni sukobi, ali i mirni kontakti, kulturna razmjena i obostrana korist. Međutim, čini se da je povijesna svijest mnogih ljudi i u muslimanskom i u zapadnom svijetu (a posebno u Evropi) uglavnom oblikovana pod utjecajem perioda sukoba.

Za muslimane je povijesno pamćenje krstaških ratova teško izbrisivo. Krstaški ratovi koje je otpočeo papa Urban II 1095. imali su religijski definisan cilj da se osvoje Jerusalem i druga sveta područja, koje su u ono vrijeme kontrolirali muslimani. Nakon osvajanja Jerusalema od strane križara u julu 1099. godine uslijedio je pokolj muslimanskog stanovništa. Kasnija kršćanska vladavina nad Svetom zemljom sve do 1245. ostavila je duboke ožiljke na odnose između ove dvije vjerske grupe kao i na povijesno pamćenje muslimana.

Sve kasnije sekularne ili vjerske prijetnje sa Zapada bile su promatrane u svjetlu “krstaških ratova”. Među muslimanima je termin es-salibijjeh (krstaški rat) prerastao u riječ sa najnegativnijim konotacijama. Franci, odnosno ime najmoćnije evropske zajednice u vrijeme krstaških ratova postalo je opći termin za Evropljane u mnogim muslimanskim jezicima i takvim ostalo sve do modernog perioda.

Takva predodžba krstaških ratova bila je dodatno potkrijepljena kasnijom upotrebom terminologije krstaških ratova od strane evropskih ratnih komandanata, političara i novinara tokom kolonijalnih osvajanja muslimanskih zemalja. Španska “rekonkvista”, koja je rezultirala uništenjem muslimanske i jevrejske kulture u Španiji nakon 1492. godine, bila je predstavljena religijskim terminima kao krstaški rat. Španski i portugalski kraljevi su nastavili krstaške ratove protiv muslimana u Sjevernoj Africi tokom 16. i 17. stoljeća. Osvajanjem lokalnih muslimanskih država u jugoistočnoj Aziji duh krstaških ratova također je donešen i u ovo područje, rezultirajući trajno negativnom (iako ne neophodno danas neprijateljskom) predodžbom o kršćanima i kršćanstvu među malajskim muslimanima. Indonežani su gajili slična osjećanja prema Holanđanima nakon njihove okupacije Jave i Sumatre 1667. godine.

Nastavak krstaških ratova

Ugnjetavano muslimansko stanovništvo je i dalja kolonijalna osvajanja muslimanskih zemalja doživljavalo kao nastavak krstaških ratova, iako su kolonijalizatori primarno bili vođeni ekonomskim i političkim motivima. Lokalni muslimani su Britance, koji su postepeno ostvarili kontrolu nad Indijom u 18. i 19. stoljeću, identificirali kao “farangi”, što je urdu termin za “Franke”. Rusko osvajanje regiona oko Crnog mora i Kavkaza u isto vrijeme službeno je opravdavano kao krčenje puta do Istanbula sa željom da se ponovo oživi pravoslavna Bizantijska imperija. Vođen poviješću grčki kralj Konstantin u pokušaju da okupira zapadnu Anadoliju 1922. godine odlučio je da se iskrca na istom onom mjestu na kojem se iskrcao kralj Ričard (Lavljeg srca) tokom trećeg krstaškog rata 1190. god. Britanska okupacija Palestine nakon poraza Osmanlija u Prvom svjetskom ratu također je potakla negativnu percepciju Zapada na Srednjem istoku. Izvještaji britanskog komandanta generala Allenbija u kojima se tokom ulaska u Jerusalem poziva na krstaške ratove evocirali su loša sjećanja. Tokom Prvog svjetskog rata arapskim zemljama obećana je nacionalna sloboda ukoliko pomognu poraz Osmanskog carstva. Međutim, umjesto slobode našli su se pod drugom vrstom dominacije istih onih evropskih sila kojima su pomagali tokom rata, odnosno Velike Britanije i Francuske. Imali su snažan osjećaj izdaje i prevare. Zloglasnim Sajks-Pikotovim (Sykes-Picot) sporazumom iz 1916. te su sile već bile podijelile region u skladu sa vlastitim interesima. Ironično je da je Republika Turska bila jedina nezavisna zemlja na Srednjem istoku poslije Prvog svjetskog rata. Uspjeh Turske bio je rezultat njene transformacije iz islamskog carstva u modernu nacionalnu državu. Stvaranje države Izrael 1948. godine nakon Drugog svjetskog rata samo je pojačalo osjećanje ogorčenosti među Arapima. Zemlja na kojoj su stoljećima živjeli uzeta je od njih putem Balforove deklaracije, koja je ispravno opisana kao “obećanje jednog naroda da će drugom narodu dati zemlju trećeg naroda”.

Osjećanje ogorčenosti raslo je među Arapima zbog poraza u ratovima oko Palestine i zbog potčinjavanja drugih muslimanskih naroda. Za mnoge muslimane jedina ispravna paradigma za razumijevanje i objašnjenje svega ovoga bilo je da se vrate u prošlost, u vrijeme krstaških ratova. Odatle nije predstavljalo nikakvo iznenađenje to što su tokom Zaljevskog rata 1991. i tokom Zapadom predvođene ofanzive protiv basističkog režima u Iraku neki arapski mediji bombardovanje Iraka opisivali kao “krstaški rat”.

Rat u Bosni u periodu od 1992. do 1995. bio je čin agresije Srbije i Crne Gore protiv međunarodno priznate Republike Bosne i Hercegovine. Pored toga, to je bio pokušaj da se uništi njena multietnička struktura putem genocida nad bosanskim muslimanima i drugim nesrpskim stanovništom. Utjecajni srpski i grčki mediji su ovaj rat prikazivali kao “krstaški rat” da bi se eliminisala posljednja značajna muslimanska zajednica u jugoistočnoj Evropi, što je bila percepcija koju su dijelili i sami bosanski muslimani. Molitve podrške za bosanske muslimane mogle su se čuti u džamijama diljem muslimanskog svijeta. Čak su i neki sekularni muslimanski autori u svojim pisanjima koristili naslove poput “Bosna: posljednji krstaški rat” (Akbar S. Ahmad u The Arab Review, London 1993).

Nešto skorija nesretna upotreba termina “krstaški rat” od strane američkog predsjednika George W. Busha kako bi označio antiterorističku kampanju nakon napada na Ameriku 11. septembra imala je isti efekat. Čak iako je predsjednik Bush kasnije naglašavao da ova antiteroristička kampanja nije rat protiv islama, zaključeno je da on od riječi “krstaški rat” “nije mogao izabrati riječ koja bi snažnije antagonizirala njegove potencijalne muslimanske saveznike od ove” (prema britanskoj novinarki i piscu Karen Armstrong).

Slika “zelene opasnosti”

Slično tome, prije gotovo hiljadu godina – od vremena arapsko-muslimanskog iskrcavanja na Iberijsko poluostrvo 711. do osmanskog poraza pod Bečom 1683. – muslimani su u Evropi posmatrani kao oličenje neprijatelja. Zbog toga se franački kralj Charles Martel slavio kao spasitelj Evrope nakon njegove pobjede nad muslimanima Španije u bici kod Tura (Toursa) i Poatjea (Poitiersa) 732. godine. Sjećanje na ovaj događaj je inspirisalo neke antiimigrantske organizacije u Evropi, koje su inače napadale imigrante iz Maroka, da uzmu upravo ime Charlesa Martela. Na taj način one se predstavljaju kao oni koji “spašavaju Evropu” od još jedne invazije sjevernoafričkih muslimana.

Slika “zelene opasnosti” u Evropi se ponovo pojavila sa usponom Osmanske države. Njeno osvajanje Konstantinopola (“drugog Rima”) 1453. i njena invazija na jugo-istočnu i centralnu Evropu u 15., 16. i 17. stoljeću ugrozili su i samo postojanje srednjovjekovne kršćanske Evrope.

Za mnoge Evropljane prvi susret sa islamom i njegovim sljedbenicima dogodio se u sjeni osmanskih vojnih zastava, zvukova osmanskih vojnih bubnjeva i marširajućih janjičara. Riječ “Turčin” postala je opći termin za muslimane, prenoseći pri tome zastrašujuću sliku nevjernika koji svoju vjeru šire mačem i koji druge porobljavaju. Strah od Turaka zato je postao duboko usađen u socijalnu psihologiju Evrope, te je svoj izraz našao u folkloru i književnosti.

Druga polovina 20. stoljeća bila je svjedok pristizanja turskih emigranata radnika i njihovih porodica u evropske zemlje, a posebno u Njemačku, te popularnog prizivanja starih slika.

Rasprave o prijemu Republike Turske u Evropsku Uniju obično uključuju argument da bi prijem sedamdeset miliona muslimana značio kraj Evropske Unije. Iza ovog stajališta je pretpostavka da je kulturni identitet Evrope zasnovan na grčkoj filozofiji, rimskom pravu i kršćanstvu. Ovakvi stavovi negiraju kako ulogu islama kao velike monoteističke religije koja ima iste temelje kao i judaizam i kršćanstvo tako i ulogu kulturnih i naučnih koncepata muslimana u nastanku moderne Evrope. Ovakav način razmišljanja potkopava bilo kakav vjerodostojan diskurs o multietničkoj Evropi. On radije podržava vjerovanje da iako Turci mogu biti dovoljno dobri da bi bili dio NATO-a, čuvajući pri tome Evropu tokom vremena Hladnog rata i preuzimajući rizik sovjetskog nuklearnog napada, oni zbog svoje muslimanske kulture nisu dovoljno dobri da bi bili dio Evrope, bez obzira što su najevropeiziraniji muslimanski narod.

Prevazilaženje bremena historije

Sve to pokazuje da su sadašnji muslimansko-zapadni odnosi, a posebno odnosi između Evrope i susjednih muslimanskih zemalja, pod utjecajem teškog bremena povijesti. Mišljenja smo da se takva negativna percepcija može popraviti kritičkim pristupom izučavanju i poučavanju povijesti na obje strane. Samokritičnost je prijeko potrebna kako bi se povijest oslobodila mistifikacija i ideoloških interpretacija. Umjesto toga, povijest treba smatrati izvorom mudrosti za sadašnjost a ne uzrokom sukoba u budućnosti. Politički odnosi između muslimanskog svijeta i Zapada trebalo bi da odražavaju njihove bogate kulturne odnose tokom cijele povijesti. Posebno je važno pri tome istaći povijesni značaj susreta muslimanskih i zapadnih intelektualaca kako za sadašnje tako i za buduće generacije.

Rane generacije muslimana su naprimjer na grčku i rimsku tradiciju gledale sa otvorenošću i divljenjem, i čak su koristile, razvile i unaprijedile mnoge njene elemente koji su predstavljali temelj zapadne civilizacije u različitim oblastima filozofije, etike i nauke. Pošto su muslimanski filozofi Aristotela smatrali “prvim učiteljem” (el-mu’allim el-evvel), Farabiju je dat nadimak “drugi učitelj” (el-mu’allim es-sani). Rani muslimanski mislioci su Platona smatrali ne samo velikim misliocem nego i filozofom koji je potvrdio istinitost islama. Neki muslimani su čak svojim sinovima davali ime “Aflatun” (Platon). Odatle su otvorenost i interakcija sa Zapadom početno obogatile islamsku civilizaciju, a ona je kasnije ostavila dubok utjecaj na sami Zapad jer je islamska tradicija sačuvala i prenijela antičko znanje, nauku i kulturu.

Gledano iz perspektive kulturne razmjene, važno je zapamtiti da su evropski studenti studirali na muslimanskim univerzitetima u Španiji tokom srednjeg vijeka, a da su muslimanski studenti počeli pohađati nastavu na evropskim univerzitetima polovinom 19. stoljeća. U pogledu stvaranja povijesne svijesti takva će saznanja za buduće generacije biti mnogo važnija od krstaških ratova u Jerusalemu ili osmanske opsade Beča.

Odlomak iz djela: Zapad i muslimanski svijet – Jedno muslimansko gledište, str. 17-20.

Sa engleskog preveo: Aid Smajić